Η Επιτροπή Πολεοδομικού και Αρχιτεκτονικού Ελέγχου (Ε.Π.Α.Ε.) βρίσκεται σε κάθε Διεύθυνση Πολεοδομίας, Τμήμα Πολεοδομία και Πολεοδομικών Εφαρμογών καθώς και σε κάθε Πολεοδομικό Γραφείο του Υπουργείου. Όπου λόγω ειδικών συνθηκών και κυρίως λόγω ελλείψεως αρχιτεκτόνων δεν είναι δυνατή η συγκρότηση Ε.Π.Α.Ε. σε Πολεοδομικό Γραφείο, επιλαμβάνεται η Ε.Π.Α.Ε. του αντίστοιχου Τμήματος Πολεοδομίας και Πολεοδομικών Εφαρμογών ή η Ε.Π.Α.Ε. της Διεύθυνσης Πολεοδομίας του Νομού.
Η πρωτοβάθμια ΕΠΑΕ ασκεί έλεγχο στις παρακάτω περιπτώσεις:
α) Για εγκατάσταση φωτοβολταϊκών σε παραδοσιακούς οικισμούς, ιστορικά τμήματα πόλεων και διατηρητέα.
β) Για μερική ή ολική κατεδάφιση, επισκευή, προσθήκη και κάθε είδους οικοδομική εργασία για κτίρια που βρίσκονται σε ιστορικά κέντρα πόλεων, σε παραδοσιακούς οικισμούς ή παραδοσιακά κτίρια που έχουν κηρυχθεί διατηρητέα με απόφαση του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων.
Ο έλεγχος σε αυτές τις περιπτώσεις είναι αναγκαίος ακόμα και για κατασκευές ή εργασίες που δεν απαιτείται έκδοση οικοδομικής άδειας.
γ) Για μερική ή ολική κατεδάφιση, επισκευή ή προσθήκη σε κάθε κτίριο, που κατά την κρίση της πολεοδομικής υπηρεσίας μπορεί να χαρακτηριστεί διατηρητέο ή βρίσκεται σε άμεση σχέση με κτίριο που έχει κηρυχθεί διατηρητέο.
δ) Για κατασκευές σε οικισμούς που έχουν χαρακτηριστεί με απόφαση Νομάρχη, σύμφωνα με το από 24.4.1985 Π. Δ/γμα (ΦΕΚ 181/Δ), όπως τροποποιήθηκε με τα από 20.8.85 (ΦΕΚ 414/Δ) και από 14.2.87 (ΦΕΚ 133/Δ) Π. Δ/γματα, ως αξιόλογοι ή ενδιαφέροντες, ανεξάρτητα από τα λοιπά χαρακτηριστικά τους.
ε) Για κτίρια εκτός σχεδίου που ανεγείρονται κατά μήκος εθνικών και επαρχιακών οδών ή κατά μήκος δημοτικών ή κοινοτικών οδών που οδηγούν σε αρχαιολογικούς χώρους ή σε ζώνη 500 μ. από τη θάλασσα.
στ) Για κτίρια που έχουν όψη σε αρχαιολογικούς χώρους, σε μνημεία ή ανεγείρονται σε οικόπεδα που έχουν άμεση σχέση με διατηρητέο κτίσμα.
ζ) Για κτίρια, που έχουν όψη σε πλατείες, σε δρόμους πλάτους μεγαλύτερου ή ίσου των 20 μ. ή ανεγείρονται σε δρόμους με στοές και σε δρόμους και σε ζώνες ιδιαίτερης για την πόλη σημασίας κατά την κρίση της αρμόδιας πολεοδομικής υπηρεσίας.
η) Για κτίρια, που έχουν όψη σε παραλιακές οδούς, εγκεκριμένες ή όχι, σε άλση ή σε χώρους που έχουν καθοριστεί από το ρυμοτομικό σχέδιο σαν “πράσινο”, σε περιοχές που έχουν χαρακτηρισθεί σαν “ιδιαίτερου φυσικού κάλλους” ή βρίσκονται μέσα σε αυτές.
θ) Για όλα τα ειδικά κτίρια.
ι) Για διαμορφώσεις πλατειών, πεζοδρόμων, ελεύθερων χώρων και για κάθε είδους αντικείμενα ή στοιχεία που τοποθετούνται σε κοινόχρηστους χώρους, είτε η κατασκευή απαιτεί οικοδομική άδεια είτε όχι, εκτός από τις περιπτώσεις μελετών και έργων που συντάσσονται ή και εκτελούνται από τις αρμόδιες υπηρεσίες του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων.
ι) Για κτίρια που ανεγείρονται σε ζώνες δόμησης που καθορίζονται σε εκτός σχεδίου περιοχές με ειδικά διατάγματα.